ایده استاد دانشگاه صنعتی شریف برای ساخت شبکیه مصنوعی که تنها با نور وارد شده به چشم کار می‌کند، دوسال پس از رد شدن توسط معتبرترین نشریات پژوهشی جهان، توسط یک شرکت آمریکایی تولید و به عنوان اختراع به ثبت رسید.

به گزارش پایگاه فراخوانهای علمی پژوهشی کشور؛ دانشگاه صنعتی شریف طی گزارشی در خصوص این پروژه با مشکوک خواندن رد شدن فوری مقالات ارائه شده از سوی استاد ایرانی و دانشجویش، این مساله را از «آسیب‌های بها دادن بیش از حد به نشریات پژوهشی» عنوان کرده است.

پول‌های کلانی که در ایده‌ها نهفته است

در این گزارش با اذعان به این که فاش شدن یک سرقت علمی یا حتی احتمال بروز آن در یک نشریه پژوهشی، فاجعه ای برای اعتبار آن نشریه محسوب می‌شود، آمده است: «وقتی پای پول‌های کلان در میان باشد ارزش ریسک کردن را دارد چرا که امروزه علم همان ثروت است.»

دکتر فردمنش که ثبت پنج اختراع در سطح جهانی را در کارنامه فعالیت‌های خود دارد درباره اهمیت اقتصادی ثبت اختراعات ارزشمند می‌گوید:« در حالی که بودجه‌های پژوهشی اختصاص داده شده به محققان در ایران برای هر پرو‌ژه به زحمت از چند یا چند ده هزار دلار فراتر می‌رود، خرید و فروش گواهی‌های ثبت اختراع میلیون دلاری در جهان امری معمول است.»

وی همچنین با اشاره به اهمیت سود‌آوری ایده‌ها در ابعاد مختلف برای کشور ادامه می‌دهد:« گاهی نیم‌میلیون دلار سرمایه‌گذاری بر روی یک فناوری نو می‌تواند طی چندسال میلیون‌ها دلار را عاید یک کشور کند.»

به اعتقاد این استاد دانشگاه، اختراعات ارزشمند می‌توانند جریانی اقتصادی بسیار ارزشمندی را در یک کشور به راه بیاندازند.

دکتر فردمنش در این باره می‌گوید: «فرض کنید گواهی اختراع شبکیه مصنوعی چشمی که تنها از نور محیط انرژی بگیرد متعلق به کشور ما بود و ایران می‌توانست انحصار تولید این محصول را که مورد نیاز بسیاری از مردم جهان است در اختیار بگیرد. در درجه اول تولید این محصول می‌توانست باعث توسعه تکنولوژی های پیشرفته شده و شغل های بسیاری با تخصص بالا به صورت مستقیم و غیر مستقیم ایجاد کند و چه بسا باعث جذب نیروهای خاص نیز به کشور شود. همچنین برای کاشت آن در چشم از سرتا سر دنیا باید به بیمارستان‌های ایران مراجعه می‌کردند و این خود به تقویت توریسم پزشکی در کشور می‌انجامید که درآمدهای کلان خود را دارد.» چنین پول‌هایی برای بسیاری وسوسه‌انگیز است به خصوص غربی‌ها که مزه آن را به خوبی چشیده‌اند.

شبکیه مصنوعی چشم درمانی دردناک برای بیماران

شبکیه یکی از اصلی‌ترین بخش‌های چشم است که مانند فیلم عکاسی، نور تابیده شده به خود را تبدیل به تصویر رنگی کرده و آن را به صورت سیگنال‌های عصبی به مغز می‌فرستد. در برخی بیماران این عضو مهم به دلایل مختلف پس از مدتی تحلیل رفته و فرد بینایی خود را از دست می‌دهد. امروزه پزشکان با کمک فناوری توانسته‌اند شبکیه مصنوعی بسازند که با نصب در چشم بینایی را به بیمار باز گرداند. شبکیه مصنوعی در واقع یک المان میکروالکترونیکی است که شبیه به گیرنده‌های نوری دوربین‌های دیجیتال کار می‌کند. همانطور که دوربین‌های عکاسی برای تصویربرداری به باتری نیاز دارند، مدار شبکیه مصنوعی نیز باید به یک منبع انرژی الکتریکی متصل شوند و این دردناک‌ترین بخش کار است. بیمار مجبور به حمل باتری و یا سیستم تغذیه این شبکیه است که معمولا در خارج چشم نصب شده و دائما نیاز به شارژ شدن دارد. تصور تمام شدن باتری چشم و نابینایی پس از آن برای افراد سالم بسیار سخت است. اما این واقعیتی وحشتناک برای بیمارانی است که از شبکیه مصنوعی چشم استفاده می‌کنند.

ایده‌ای که از دست رفت

افزایش کارآیی و راندمان مؤثر سلول‌های خورشیدی و بهبود روز به روز راندمان مدارهای الکترونیکی که به کاهش مصرف انرژی در این مدارها منجر شده است، جرقه یک ایده نو برای حل مشکل بیماران را در ذهن دکتر مهدی فرد منش، استاد دانشگاه صنعتی شریف روشن کرد.

وی درباره این ایده می‌گوید: « چرا از نوری که وارد چشم می‌شود برای تامین انرژی المان میکرو الکترونیکی شبکیه مصنوعی چشم استفاده نکنیم؟» بدین‌ترتیب پروژه مهندس رویا مهاجری، دانشجوی کارشناسی ارشد دکتر فردمنش با عنوان «طراحی شبکیه مصنوعی مستقل با تغذیه نور پس‌زمینه» در اواخر سال ۸۷ تعریف شد.

پس از حدود یک سال تلاش، اولین نتایج به دست آمد.

مهاجری درباره این نتایج می‌گوید:« ما مداری را طراحی کردیم که توان بسیار پایینی را مصرف می‌کرد، در حدی که براساس محاسبات می‌توانستیم آن را با یک سلول خورشیدی کوچک که در چشم جا می‌شود تغذیه کنیم.» وی می‌افزاید:« اگر ما این مدار و سلول خورشیدی را از جنس سیلیکون میساختیم می‌توانست تا زمانی که بیمار زنده است بینایی او را بدون نیاز به باتری تامین کنیم که این یک دستاورد بسیار هیجان‌انگیز بود.» اما ساخت این المان به آسانی میسر نبود. دکتر فردمنش در این باره توضیح می‌دهد:« تلفیق فناوری‌های سلول خورشیدی و مدار توان پایین سیلیکونی خود یک فناوری سطح بالا و پرهزینه است که ما حتی در توانمان نبود که سفارش ساخت آن را به جایی بدهیم.»

معمای رد شدن فوری مقالات

پس از گرفتن پاسخ‌های قطعی در محاسبات و ناامیدی از امکان ساخت، در سال ۸۹ استاد و دانشجو تصمیم گرفتند تا نتایج کار خود را با استفاده از شبیه‌سازی‌های دقیق مورد اعتبار سنجی قرارداده و آن‌ها را منتشر کنند. دکتر فردمنش که صاحب ده‌ها مقاله ژورنال در نشریات بسیار معتبر بین‌المللی است، می‌گوید:« ما نتایج را در قالب یک مقاله ابتدا برای نشریه مهندسی پزشکی موسسه جهانی مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) فرستادیم و در ناباوری شاهد رد شدن قاطع مقاله حتی بدون درخواست هیچ بازبینی بودیم.

در دلایل رد مقاله از قول سه گروه پژوهشی توسط ناشر و همچنین توسط داوران مقاله با وجود ارایه نتایج محاسبات و شبیه‌سازی‌های دقیق، ادعا شده بود که چنین طرحی عملا امکانپذیر نیست. البته آن‌ها خود واقف به قانع نشدن ما بودند و گفتند از آنجا که میدانیم که احتمالاً قانع نشدید مقاله خود را به یک نشریه دیگر نیز بفرستید.» بدین ترتیب استاد دانشگاه صنعتی شریف مقاله را برای نشریه دیگر این موسسه تحت عنوان مجله حسگرها (IEEE sensors journal) فرستاد. دکتر فرد منش که دارای چند ده مقاله ژورنال IEEE است درباره نتیجه این کار می‌گوید:«برای من رد شدن یا حتی نیاز به اصلاح اساسی پیدا کردن مقاله‌هایم امری بسیار نادر است اما این نشریه نیز مقاله ما را حتی درخواست اصلاح نداده و قابل چاپ ندانسته و قاطعاً رد نمود، در حالیکه ما برای تمام ادعاهای آن‌ها پاسخ داشتیم و دادیم. ولی به دنبال پیگیری این بار نیز گفتند ایده شما عملی نیست.»

سرنوشت غم‌انگیز ایده

دکتر فردمنش و دانشجوی وی از اصرار بر چاپ مقاله خود دست برداشتند و به ادامه تحقیقات پرداختند. غافل از آنکه گروهی دیگر کار را آغاز کرده و در حال فعالیت برای عملی کردن این ایده بودند. سرانجام دو سال پس از رد شدن مقاله دکتر فردمنش، وی در کمال تعجب گزارش ثبت اختراع شبکیه مصنوعی چشم خود توسط یک شرکت آمریکایی را بر روی میز کارش دید.

سرپرست پروژه طراحی شبکیه مصنوعی چشم با تغذیه نور پس زمینه می‌گوید:« آمریکایی‌ها ایده ما را که به گفته نشریات پژوهشی خودشان امکانپذیر نبود، عملی کرده و آن را به ثبت رساندند. در حالی که پیاده سازی این ایده را از نظر علمی تقدیر می کنم تفاوت اساسی ما با آن‌ها این بود که ما حمایت، امکانات و یا پول ساخت آن را نداشتیم. » وی درباره اقداماتی برای پس گرفتن اعتبار توضیح داد:« هر چند نشریات خارجی مقاله ما را چاپ نکردند اما این طرح به صورت رسمی پایان‌نامه کارشناسی ارشد خانم رویا مهاجری در سال ۸۹ در کتابخانه دانشگاه ثبت شده و ما با استناد به آن فعالیت‌های بین‌المللی خود را برای گرفتن اعتبار طرح می توانیم داشته باشیم، اما لازمه این فعالیت‌ها داشتن روابط بین‌المللی خوب و حمایت جدی و زیرساختار لازم است.»